يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِّنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلا تَجَسَّسُوا وَلا يَغْتَب بَّعْضُكُم بَعْضًا أَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَن يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا فَكَرِهْتُمُوهُ وَاتَّقُوا اللّٰهَ إِنَّ اللّٰهَ تَوَّابٌ رَّحِيمٌ

“Ey iman edenler! Bir topluluk diğer bir topluluğu alaya almasın. Belki onlar kendilerinden daha hayırlıdırlar. Kadınlar da kadınları (alaya almasınlar). Belki onlar, kendilerinden daha hayırlıdırlar. Birbirinizi ayıplamayın ve birbirinizi kötü lakaplarla çağırmayın. İmandan sonra fasıklık ne kötü addır! Kim tövbe etmezse, işte onlar zalimlerin ta kendileridir.”

“Ey iman edenler! Zanların birçoğundan sakının. Çünkü bazı zanlar günahtır. Asla (birbirinizin işlerinin) gizlilikleri(ni) araştırmayın. Bazılarınız, bazılarınızın gıybetini etmesin. Biriniz ölü kardeşinin etini yemeği sever mi? (Şüphesiz) işte bundan dolayı tiksindiniz.

Allah’tan sakının çünkü Allah, tövbeleri çok kabul eden ve Rahimdir.”

Hucurat / 11-12

*  *  *

Nüzul Sebebi

Müfessirler bu ayetler hakkında farklı nüzul sebepleri nakletmişlerdir. Onlardan biri şöyledir:

“Bir topluluk diğer bir topluluğu alaya almasın.”

Cümlesinin Peygamber’in (s.a.a) hatibi olan “Sabit b. Kays” hakkında nazil olduğunu belirtilmiştir. Şöyle ki, onun kulakları ağır işitmekteydi. Mescide geldiğinde Peygamber’in (s.a.a) konuşmalarını duyabilsin diye onun için Peygamber’in (s.a.a) yanında hemen yer açarlardı. Bir gün yine camiye gelmişti. Müslümanlar namazı bitirmiş ve yerlerini almışlardı. Sabit b. Kays Müslümanlar arasından “Yer verin! Yer verin!” diyerek ilerliyordu. Müslümanlardan birisi: “Olduğun yerde otur!” deyince o da oracıkta oturuverdi. Hava aydınlandığında öfkelenmiş olan Sabit b. Kays o adama kim olduğunu sordu. O da kendini tanıttı. Sabit b. Kays “Şu kadının oğlu musun?” diyerek cahiliye devrinde olduğu gibi kötü bir lakap ile annesini yâd etti. O adam Sabit b. Kays’ın bu sözleri karşısında utanarak başını eğdi. Bunun üzerine ayet nazil olarak Müslümanları bu tür çirkin işlerden menetti. Yine:

“Kadınlar da kadınları (alaya almasınlar).”

Cümlesinin de Ümmü Seleme hakkında nazil olduğu söylenmiştir. Peygamber’in bazı hanımları onu giymiş olduğu bir elbiseden ötürü veya boyunun kısa olmasından ötürü alaya alınca bu ayet onları bu çirkin işten menetmiştir. Yine:

“Bazılarınız, bazılarınızın gıybetini etmesin.”

Peygamber’in ashabından iki kişinin Selman’ın gıybetini ettiği için nazil olduğu denmiştir. Şöyle ki; onu kendileri için yemek getirmek üzere Peygamber’in yanın göndermişlerdi. Peygamber (s.a.a) Selman’ı hazineden sorumlu olan Usame b. Zeyd’in yanına gönderdi. Usame şöyle dedi: Şimdilik hiçbir şeyimiz yok. O iki kişi Usame’nin gıybetini ederek, “O cimrilik etmiş” ve Selman hakkında da “Eğer onu Semihe (Suyla dolu bir kuyu idi) kuyusuna gönderecek olsak, o kuyunun suyu dibe vurur!” demişlerdi. Daha sonra kendileri bu olayı incelemek ve kusur bulmak maksadıyla Usame yanına gitmek üzere yola koyuldular. Peygamber (s.a.a) onlara şöyle buyurdular: “Ben sizin ağzınızdan et yediğinizin izlerini görüyorum.” Onlar şöyle cevap verdiler: “Ya Resulullah! Biz kesinlikle bugün et yemedik.” Peygamber (s.a.a) şöyle buyurdu: “Evet! Selman ve Usame’nin etini yiyordunuz.” Ayet nazil olarak Müslümanları gıybet etmekten menetti.[1]

*  *  *

Tefsir

Kur’ân-ı Kerim bu surede İslam toplumunu ahlak ölçüleri esasına göre yapılandırmak hedefi güttüğünden dolayı, farklı Müslüman toplulukları arasında çıkabilecek çekişme ve tartışmalarda Müslümanların vazifelerine değindikten sonra konumuz olan bu ayetlerde onlar arasındaki çeşitli çekişmelerin nedenlerine değinmiş ve bu çekişmeleri sonlandırmak suretiyle olası ihtilaf ve çekişmelerin son bulmasını istemiştir.

Yukarıdaki her iki ayette, kıvılcımları neticesinde her biri savaş ve büyük çekişmelere yol açabilecek üç işe açık bir şekilde değinilmektedir.

Öncelikle, şöyle buyrulmaktadır:

“Ey iman edenler! Bir topluluk diğer bir topluluğu alaya almasın…”

Öyle ya:

“…Belki onlar kendilerinden daha hayırlıdırlar.”

“Kadınlar da kadınları (alaya almasınlar). Belki onlar, kendilerinden daha hayırlıdırlar…”

Burada muhatap olan kimseler müminlerdir. Hem kadınları ve hem de erkekleri kapsamaktadır. Kur’ân-ı Kerim’de bu çirkin davranışlardan kaçınmaları için herkese uyarıda bulunulmaktadır. Çünkü alaya almanın asıl kaynağı insanın kendini üstün görmesi ve tekebbürüdür ki kibir, tarih boyunca nice kanlı savaşlara neden olmuştur.

Bu “kendini üstün görme” hisleri, genellikle zahiri değerler ve maddiyattan kaynaklanmaktadır. Örneğin falan kimse diğerinden daha zengin, daha güzel veya arkası daha güçlü ve adamları daha fazladır ve bazen de kuruntuları o kadar ileri gider ki, ilim ibadet ve maneviyat yönünden falan toplumdan daha üstün olduklarının hevesine kapılarak, diğerlerini alaya almaya başlarlar. Hâlbuki Allah katında üstünlük ölçüsü takvadır. Bu da kalbin temizliğine, niyetin temiz ve pak olmasına, tevazu ve ahlak ile edebe bağlı olan şeylerdir.

Hiç kimse “Ben Allah katında falan kimseden daha üstünüm.” iddiasında bulunamaz. Bu yüzden onu hakir, kendisini üstün görmeğe başlar. Böyle bir şey en çirkin işlerden ve ahlakî değerler yönünden en kötü işlerdendir. Bunun yan etkisi bütün insanların yaşantısında ortaya çıkabilir.

Daha sonra ikinci aşamada şöyle buyrulmaktadır:

“Birbirinizi ayıplamayın…”

“La telmizu” kelimesi “lemz” sözcüğünden olup, ayıplama anlamındadır. Bazıları “Hemz” ile “Lemz” kelimelerinin arasındaki mana farkını şöyle açıklamışlardır; “Lemz” ayıpları kişinin huzurunda saymaktır. “Hemz” ayıpları kişinin arkasından söylemeğe denir. Yine “Lemz” göz ve işaretle yapılan ayıplara da denmektedir. Oysa “Hemz” dille yapılan ayıplamalara denmektedir.

İlginç olan şu ki; Kur’ân-ı Kerim’de bu ayette “Enfusekum” tabiriyle, Müminlerin vahdeti ve birliğine değinilerek, şöyle beyan edilmektedir; bütün müminler bir can gibidirler. Eğer biri hakkında ayıplama yapacak olursanız, aslında kendiniz hakkında ayıplamada bulunmuşsunuzdur!

Bilahare üçüncü merhalede ise şöyle buyrulmaktadır:

“…Ve birbirinizi kötü lakaplarla çağırmayın…”

Birçok vurdumduymaz ve duyarsız kimse geçmişte ve günümüzde başkalarına çirkin lakaplar takarak insanları aşağılamak, kişiliklerini karalamak veya intikam almak için ısrarcılık göstermektedirler. Hatta geçmişte kötü bir iş sahibi olup da tövbe etmiş kimselerin ayıplarını ortaya koyma amacıyla geçmişi anımsatacak lakaplar kullanmaktadırlar.

İslam gayet açık bir şekilde bu çirkin işi yasaklamıştır. Bir Müslüman’ın aşağılanmasına neden olacak en küçük bir lakabı veya ismi dahi yasak kılmıştır. Bir hadis-i şerifte şöyle nakledilmiştir:

“Hayber fethinden sonra Müslüman olup Peygamber (s.a.a) ile evlenen Hay b. Ahtab’ın kızı Safiye, bir gün ağlayarak Peygamber’in (s.a.a) huzuruna geldi. Peygamber (s.a.a) neden ağladığını sorunca, o şöyle dedi: Aişe beni kınayarak “Ey Yahudi çocuğu” diyor. Bunun üzerine Peygamber (s.a.a) şöyle buyurdular: “Neden babam Harun’dur, amcam Musa’dır ve kocam da Muhammed’dir (s.a.a), demedin!” [2]

İşte bu esnada konumuz olan bu ayet nazil oldu. Bundan dolayıdır ki, ayetin sonunda şöyle buyurmaktadır:

“İmandan sonra fasıklık ne kötü addır…!”

Bazı müfessirler ayetin bu bölümüne diğer bir ihtimal vererek, şöyle tefsir etmişleridir; Allah, müminleri iman getirdikten sonra insanlar hakkında ayıplamada bulunarak, kendileri için fasıklık vasfını yüklenmelerinden menetmiştir.

Fakat birinci tefsir, ayetin ilk satırları ve nüzul sebebinde geçen olayla daha çok uyum içerisindedir.

Daha sonra konunun vurgusu artırılarak şöyle buyrulmuştur:

“…Kim tövbe etmezse, işte onlar zalimlerin ta kendileridir.”

İnsanın iğneleyici sözlerle, hakaret ve ayıplama yoluyla, aşağılayarak ve kusur arayarak ilahi aşk noktası olan müminlerin kalbini incitmekten ve onların yaşantılarının büyük sermayesi olan kişiliklerini karalamaktan daha büyük bir zulüm olabilir mi?

Konumuz olan bu iki ayetin her birinde toplumsal ahlak konularına ait üç İslami hükmün açıklandığını söylemiştik. Birinci ayetin üç hükmü sırasıyla şöyledir; alaya alamamak, ayıplamamak, kötü lakap takmaktan sakınmak idi. İkinci ayetin üç hükmü sırasıyla şöyledir; kötü zandan sakınmak, gizlilikleri araştırmamak ve gıybetten sakınmaktır. İlk önce şöyle buyrulmaktadır:

“Ey iman edenler! Zannın çoğundan sakının. Şüphesiz, bazı zanlar günahtır…”

“Zannın çoğundan” tabirinden maksat, insanlar arasında iyi zanlardan daha fazla yaygın olan kötü zanlardır. İşte bu nedenlerdir ki, bu konuda “çok” tabiri kullanılmıştır. Aksi takdirde “hüsnü zan ve iyi zanda” bulunmak yasak olması bir tarafa, bilakis beğenilen işlerdendir. Nitekim Kur’ân-ı Kerim’de Nur suresinin 12. ayetinde şöyle buyrulmaktadır:

“Onu (iftirayı) duyduğunuzda, mümin erkeklerle mümin kadınların, (kendileri gibi olan onlar hakkında) kendileri hakkında hayır düşünmeleri gerekmez miydi?"

Dikkat edilecek nokta: Zannın “çoğundan” menedilmiştir. Ancak sebep açıklama sürecinde “bazı” zanların günah olduğu buyrulmaktadır. Tabirlerdeki bu farklılığın sebebi, kötü zanların bir kısmının gerçekle mutabık olması ve bazılarının da gerçeklerle mutabık olmamasıdır. Gerçeklerle bağdaşmayan kötü zanlar, kesinlikle günahtır. İşte bu nedenle şöyle buyrulmuştur: “Şüphesiz, bazı zanlar günahtır…” Dolayısıyla bu günahın varlığı bütün zanlardan sakınmak için yeterli bir sebeptir.

Burada şu sorunun akıllara gelmesi mümkündür; kötü ve iyi zan, genellikle ihtiyarı değildir, yani bir takım ön hazırlıkları insanın kendi elinde olmadan gerçekleşmekte ve insanın kafasında canlanmaktadır. Dolayısıyla engellemek nasıl mümkün olabilir?

Bu sorunun cevabı iki önemli nükteye dikkat edildiğine ortaya çıkacaktır:

1- Bu yasaktan maksat, onun kötü sonuçlarını önlemektir. Yani bir Müslümana karşı zihninizde kötü zan oluştuğunda, amelde ona en küçük bir itina bile göstermeyin. Davranışınızı değiştirmeyin. İlişkilerinizi bozmayın. Dolayısıyla günah olan şey, kötü zanna inanarak ona göre amel etmektir.

İşte bu nedenledir ki, Peygamber’den nakledilen rivayette şu şekilde buyrulmuştur:

“Üç şeyin varlığı mümine yakışmaz ve bunlardan kurtulmak mümkündür; onlardan birisi kötü zannıdır ki, ondan kurtulmanın yolu, onu ameli boyuta vardırmamaktır.”[3]

2- İnsan farklı konular hakkında düşünerek, kötü zannı kendinden uzaklaştırabilir. Böylece çözüm yolunda olayları sağlıklı olarak düşünür ve o konu hakkında doğru ihtimalleri kafasında canlandırıp, yorumlayarak git gide kötü zannına galip gelebilir.

Dolayısıyla kötü zan, tamamen insanın ihtiyarı dışında olan bir şey değildir.

Bu nedenle İmam Ali’den (a.s) nakledilen bir rivayette şöyle buyrulmuştur:

“Zannının aksine bir hüküm oluşması için Müslüman kardeşinin amellerini en güzel şekilde yorumla. Müslüman kardeşinden işittiğin söz güzele yorumlanabildiği müddetçe kötü zanda bulunma!”[4]

Her halükarda İslam’ın bu emri, insanların toplumsal yaşantıları hakkındaki düşünülmesi gereken en kapsamlı ve en mükemmel emirlerdendir. Böylece emniyet toplum içerinde sağlanmış olacaktır ki, ilerdeki konularımızda buna değineceğiz.

Daha sonraki emirde “kusur aramaktan” sakınma meselesini açıklanarak şöyle buyrulmaktadır:

“Asla birbirinizin gizliliklerini araştırmayın…”

“Tecessus” ve “tehessus”, her iki kelime anlamı olarak gizlilikleri araştırmak manası taşırlar. Ancak birinci kelime genellikle olumsuz işlerde kullanılır. İkincisi ise genellikle hayır işlerde kullanılır. Nitekim Hz. Yakup (a.s) evlatlarına şöyle emretti:

“Ey oğullarım! Gidin Yusuf’la kardeşinden bir haber arayın.”[5]

Aslında kötü zan, kusur aramaya ve kusur arama, gizli ayıpları ve sırları açığa çıkarmaya ve onlardan haberdar olmak da gıybet etmeye sebep olmaktadır ki, İslam dinî insanların özel yaşantısının açığa çıkarılmasına hiçbir surette ve kesinlikle izin vermemiştir ve sebep ve sonucu yasaklamıştır.

Başka bir tabirle İslam dinî kişilerin kendi özel yaşantısında her yönden güven içinde olmalarını istemiştir. Hiç kuşkusuz eğer birbirlerinin ayıpları ve eksiklerini araştırma izni verilecek olursa, bütün insanların onur ve hasiyetinin ayaklar altına alınacağı apaçık ortadır. Öyle bir cehennem olur ki, toplumun bütün fertleri onun içinde azap içinde yaşamaya başlarlar.